Հին հայերի պատկերացմամբ` իրենց աստվածներն ու աստվածուհիներն Նավասարդի օրերին Եփրատ և Արածանի գետերում լողանալուց հետո բարձրացել են ձնապատ լեռների կատարները և դիտել խրախճալի տոնահանդեսները, հովանավորել ուխտավորներին: Նավասարդ տոնի հիմնադիրներից մեկը եղել է նահապետ Հայկը:
Մի օր առավոտյան Հայկը` զինված կայծակե թրով, դիմում է ժողովրդին.
— Հե՜յ, արիացիներ, աժդահա Բելը գալիս է իր զորքով, որ տիրանա մեզ: Ովքե՞ր կարող են ինձ հետ միասին մեր հաղթանակի հաջողությունը կիսել:
Գյուղացին թողնում է իր դաշտը, քարտաշը` իր մուրճը, դարբինը՝ իր արհեստանոցը: Հայկ նահապետը՝ հայերի անվանադիր նախնին, ընդդիմանում է գոռոզ ու անճոռնի բռնակալին՝ Բելին, և իր զարմով հաստատվում կանաչազարդ մի հարթության վրա: Հատկապես հրաշալի էր Գեղեցկության լիճը, որտեղ գոնե մեկ անգամ լողացել էին Հայկի որդիներն ու թոռները, բացի Տորքից, որն այդպես էլ տգեղ մնաց: Ասում են՝ Հայկ նահապետի ավագ դուստրը, որի անունը Նավասարդ էր, մեկ անգամ չէ, որ լողացել է դժվարամատչելի բարձունքում գտնվող Գեղեցկության լճի ջրում: Եվ այդ էր պատճառը, որ նա չնաշխարհիկ գեղեցկությամբ էր օժտված:
Նավասարդը հին հայոց տոմարի առաջին ամիսն էր, որ հաջորդել է տարվա վերջին` «Ավելյաց» կոչվող տոնական հինգ օրերին: Նավասարդի առաջին օրերին կատարվել են Համաշխարհային բազմամարդ տոնահանդեսներ: Ուխտավորները` ժողովուրդը, զորքը, արքունիքը, նախարարական գնդերը, քրմերը հանդիսավոր երթերով խմբվել են Տարոն և Բագրևանդ գավառների սահմանագլխին, սրբազան Արածանի գետի և Նպատ լեռան շուրջ` Բագավանի տաճարում` տոնելու Արամազդ աստվածահոր, Անահիտ դիցամոր և «Ամանորյա ամենաբեր դիցերի» նվիրական հիշատակը: Տոնահանդեսներն ուղեկցվել են զոհաբերություններով, փոխադարձ նվիրատվություններով, խրախճանքներով, երաժշտությամբ, պարերով, թատերախաղերով, ռազմախաղերով, զանազան մրցություններով, որսորդական զվարճություններով, գուշակություններով:
Երբ Բելը իր զորքով մոտեցավ քաղաքին, նրա ականջին հասան երաժշտության ձայներն ու թմբուկների հարվածների արձագանքները:
— Սա ի՞նչ բան է, — խիստ զարմացած հարցրեց նա իր մարդկանց:
— Այդ հայերն են Նոր տարի են տոնում, — պատասխանեցին նրան:
«Եթե այս խելագար ժողովուրդը չի վախենում իմ ահավոր զորքից, ուրեմն սրանց հետ չարժե պատերազմել»: Բելը շուռ տվեց ձին ու հեռացավ Հայք երկրից:
Էլինա Հարությունյան 